بررسی تقابلهای دوگانه در غزلیات حافظ شیرازی

ساختارگرایی نام جنبشی است که در دهه ی 1960 میلادی به پویایی رسید و برای خود ویژگی ها و نظریات متعدّدی داشت. تقابل های دوگانه به عنوان یکی از مولّفه های اساسی ساختارگرایی تلاش دارد تا همه چیز از جمله نظام زبان، نظام های اجتماعی، نشانه ای و تصاویر را بر اساس قطب های متقابل موجود در آن ها بررسی کند. بسیاری از نظریه پردازان ساختارگرا به تعریف و تشریح تقابل های دوگانه پرداخته و آن را بن مایه ی اصلی کسب شناخت و آگاهی های انسان به شمار آورده اند. در غزلیات حافظ شیرازی گونه های متنوعی از تقابل های دوگانه به چشم می خورد که تحلیل هر کدام از آن ها به کشف اندیشه های درونی شاعر می انجاند. عمده ترین تقابل ها در غزلیات حافظ شیرازی را می توان در چهار دسته جای داد: 1. شخصیتی 2. مکانی 3.زمانی 4. نشانه ای- واژگانی. تقابل های شخصیتی علاوه بر انسان های عصر حافظ که دارای نقش های اجتماعی، سیاسی، دینی و فرهنگی هستند، شخصیت های اسطوره ای و همین طور حیوانات را شامل می شود. بسیاری از شخصیت ها در ارتباط با مکان ها پردازش می شوند که شامل نهادهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی موجود در عصر حافظ است. تقابل های زمانی نیز بیشتر در گستره ی زمان عادی و محسوس جریان دارند، امّا در نهایت به یک سیر تطوّری در گذشته و آینده منجر می شوند. منظور از نشانه در تقابل های نشانه ای، ابزار، البسه و نمادهایی است که بر نظام های مستی، طرب، زاهدانه و دینی قرن هشتم دلالت داشته و از راه باورهای اجتماعی، مفاهیم متعددی را منتقل می سازند. تقابل های واژگانی یا به عبارت دیگر تقابل های دستوری به بررسی تقابل های افعال، صفت ها، ضمایر و قیدهای موجود در غزلیات حافظ شیرازی می پردازند. حافظ از طرح هر چهارگونه تقابل اهداف ویژه ای دارد و این چهار تقابل در پیوند تنگاتنگی با یکدیگر قرار داشته و در تحلیل غیر قابل گسست از یکدیگر هستند. مقصود حافظ از طرح تقابل های دوگانه در شکل فردی ناظر بر دغدغه های دینی و عرفانی مربوط به ناهنجاری های دینی و ابتذال تصوف؛ و در شکل سیاسی و اجتماعی ناظر بر عدم آزادی و امنیت، بی عدالتی و تبعیض است. حافظ با مدّ نظر داشتن دلایل مادی و معنوی تقابل ها و با بهره گیری از عناصر بلاغی و زیبایی شناسیک، ژرف ساخت حاکم بر تقابل های دوگانه را برای مخاطب محسوس، ملموس و برجسته می سازد.